Praćenje radova na rekonstrukciji Pijace u „lancima”
Izvod iz Zakona o kulturnim dobrima
„Službeni glasnik RS”, br. 71/94, 52/11 — dr. zakon i 99/11 — dr. zakon
Član 2 — Kulturna dobra su stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture od opšteg interesa koje uživaju posebnu zaštitu utvrđenu ovim zakonom. Kulturna dobra, u zavisnosti od fizičkih, umetničkih, kulturnih i istorijskih svojstava, jesu: spomenici kulture, prostorne kulturno–istorijske celine, arheološka nalazišta i znamenita mesta — nepokretna kulturna dobra; umetničko–istorijska dela, arhivska građa, filmska građa i stara i retka knjiga — pokretna kulturna dobra. Kulturna dobra, u zavisnosti od svog značaja, razvrstavaju se u kategorije: kulturna dobra, kulturna dobra od velikog značaja i kulturna dobra od izuzetnog značaja.
Član 12 — Dobro koje uživa prethodnu zaštitu, a nalazi se u zemlji ili vodi, ili je izvađeno iz zemlje ili vode, u državnoj je svojini.
Član 27 — Prethodnu zaštitu na osnovu ovog zakona uživaju:
1) nekropole i lokaliteti s arheološkim, istorijskim, etnološkim ili pirodnjačkim sadržajem; stara jezgra gradova i naselja; graditeljski objekti, celine i delovi graditeljskih objekata s istorijskim ili arhitektonskim vrednostima; spomenici i spomen obeležja posvećeni značajnim događajima i ličnostima; kuće u kojima su rođene ili su u njima radile zaslužne i istaknute ličnosti zajedno sa stvarima koje su im pripadale; zgrade i mesta u prirodi vezani za značajne istorijske događaje;
3. Ustanove zaštite po vrstama kulturnih dobara
Član 74 — Zavod za zaštitu spomenika kulture vrši delatnost zaštite spomenika kulture, prostornih kulturno–istorijskih celina, arheoloških nalazišta i znamenitih mesta.
Muzej vrši delatnost zaštite umetničko–istorijskih dela.
Zakon o kulturnim dobrima jasno određuje koje su sve obaveze investitora vezane za arheološka istraživanja i njihovo finansiranje.
Član 109 — Ako se u toku izvođenja građevinskih i drugih radova naiđe na arheološka nalazišta ili arheološke predmete, izvođač radova je dužan da odmah, bez odlaganja prekine radove i obavesti nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture i da preduzme mere da se nalaz ne uništi i ne ošteti i da se sačuva na mestu i u položaju u kome je otkriven.
Ako postoji neposredna opasnost oštećenja arheološkog nalazišta ili predmeta, nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture privremeno će obustaviti radove dok se na osnovu ovog zakona ne utvrdi da li je odnosna nepokretnost ili stvar kulturno dobro ili nije.
Ako nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture ne obustavi radove, radove će obustaviti Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.
Raspolažemo sa malim broj pouzdanih arheoloških podataka koji svedoče o srednjovekovnom naselju koje se nalazilo na današnjem mestu grada Sombora. Ističemo da za period ranog i punog srednjeg veka postoji neznatan broj evidentiranih nalaza. Period kasnog srednjeg veka, nakon turskih osvajanja (1541—1687) i period Novog veka (XVIII—XX vek) dokumentovan je kartografski, istoriografski i kroz pojedinačne arheološke nalaze iz grobnih celina ili iz građevinskih slojeva.
Zaštitna arheološka iskopavanja, vršena su samo na nekropolama (pronađenim van „Venca”), dok sistematska iskopavanja unutar zaštićenog jezgra, nikada nisu vršena. Bilo je za očekivati da se u okviru zaštićenog istorijskog jezgra prilikom savremenih radova naiđe na tragove prethodnih naseljavanja. Još je Pavle Velenrajter, arheolog Gradskog muzeja Sombor, u svom pisanom izveštaju od juna 1970. godine (muzejska dokumentacija) naveo da je prilikom zemljanih radova na Pijaci otkriveno 4 ili 5 grobova bez priloga, bez grobne konstrukcije uz rasute fragmente keramike.
Gradski muzej Sombor je interventno reagovao na radove u okviru projekta rekonstrukcije Pijace u „lancima” u periodu od 18. do 23. maja 2020. Arheološka ekipa je pratila i dokumentovala nalaze u već iskopanim rovovima za postavljanje instalacija radi utvrđivanja postojećeg stanja i zaštite potencijalnih arheoloških objekata i kulturnih slojeva. Lokalitet se prostire na potezu katastarskih parcela broj 3928, 3929/1 i 5877, koje se vode u okviru prostorno–kulturno istorijske celine „Istorijsko jezgro Sombora — Venac” („Službeni list APV” broj 25/91) koja je zaštićeno kulturno dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju).
Na prostoru potesa koji je zahvaćen radovima na rekonstrukciji Pijace u „lancima” konstatovan je ruševinski sloj (zone sa ostacima građevinskog materijala — cigla, opeka, šut, malter i kamen). Ovaj građevinski materijal vidljiv je duž cele parcele a upravo takve vrste nalaza ukazuju na postojanje arheoloških slojeva.
Tokom postavljanja rovova za instalacije naišlo se na nepokretne arheološke ostatke iz perioda Novog veka (XVIII—XIX vek), koji najverovatnije predstavljaju pomoćne objekte zidane za potrebe crkve. U neposrednoj blizini Plebanije otkrivena je najbolje očuvana temeljna stopa pomoćnog objekta (širina temeljne stope 71 cm, očuvani deo imao je 7 redova zidanih krečnim malterom) zidana od cigle velikog formata (31×15 cm, debljina 6,5 cm – signirana latiničnim slovima R.K.I., odnosno 32×16 cm, debljina 8,5 cm, signirana latiničnim slovima E.I.), i opekama bez oznaka koje takođe odgovaraju ovim dimenzijama. Od pokretnog arheološkog materijala konstatovani su fragmenti gleđosane stone keramike, nekoliko fragmenata krčaga dobrog kvaliteta, više sitnih komada tankog stakla uz nekoliko fragmentovanih ljudskih kostiju.
Na prostoru unutar Venca koji je zahvaćen radovima sanacije pijace 2020, odnosno onim delom koji se nalazi u neposrednoj blizini sadašnjeg objekta Mlečne pijace, koji je naslonjen na severni zid crkve Sv. Trojstva, iskopan je građevinski rov u dužini od oko 75 m, širine oko 50 cm, koji je presekao nekoliko nivoa nivelacije. Na dva mesta su prokopane površine za šahtove u okviru kojih je pronalažen sekundarni šut i sloj većih opeka zalivenih u glinovitu zemlju. Tragovi opeka protežu se duž rovova u proslojcima i pomešani su tamnomrkom zemljom, nastali prilikom nivelacije vodenih jarkova oko crkve Svetog Trojstva i postavljanja naknadnih atmosferskih zidanih kanala. U jednom od šahtova stratigrafski je situacija dozvoljavala da se isprate slojevi sa nekoliko redova tanje opeke manjih dimenzija konstatovanih na relativnoj dubini od oko 80 cm od površine, koji su bili urušeni u tamnomrku zemlju.
Gradski muzej Sombor ni do pisanja ovog saopštenja nije imao uvid u projektnu dokumentaciju koja mora da sadrži Uslove za rekonstrukciju Pijace u „lancima” izdatu od strane Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture.
Nakon sagledavanja stanja i uvida u nalaze, stručna služba Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture je dana 22. maja 2020. godine u zaključku donela sledeće: Ukoliko se u toku izvođenja građevinskih radova naiđe na arheološke nalaze Izvođač je dužan da odmah i bez odlaganja, prekine radove i obavesti predstavnike Gradskog muzeja Sombor. Konstatujemo da se ni Investitor ni Izvođač radova nisu pridržavali navedene mere niti dogovora o tačnim pozicijama i dubinama instalacionih rovova.
Potpuno slobodna i naučno besmislena rekonstrukcija događaja bez konsultovanja sa nadležnim institucijama dovode do senzacionalističkog tumačenja i pristupa veoma važnim i značajnim elementima društva kao što je i kulturna baština. Senzacionalizam, kao i nepoštovanje zakona u jednakoj meri utiču na urušavanje značaja bogatog kulturnog nasleđa našeg grada i stopiraju mogućnost daljih istraživanja.
Zato apelujemo da se izbegavaju taktike poput objavlјivanja neproverenih, nepotpunih i „intrigantnih” informacija kao i predstavlјanje samo jedne strane nekog od aktuelnih pitanja uz izostavlјanje konteksta, u ovom slučaju arheološkog konteksta. Molimo sve zainteresovane za ovu temu da se ne preteruje u opisima određenih događaja i ne donose paušalne zaklјučke zarad provociranja reakcije javnosti (lažno buđenje svesti i emocija lokalne javnosti i osećanja pripadnosti gradu) te povećanja čitanosti ili sticanja profita.
Zbog, slobodno možemo reći, pogrešnih koraka nadležnih organa učinjenih tokom čitavog procesa sprovođenja projekta na rekonstrukciji Pijace u „lancima” (započete tokom vanrednog stanja) Gradski muzej Sombor nije dobio jedinstvenu priliku da obavi istraživanja zaštitnog karaktera u delu grada koji je zaštićeno kulturno dobro od velikog značaja U skladu sa tim ovaj izveštaj završavamo rečima nastavnika i saradnika Odeljenja za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu:
„Izražavamo ozbiljnu zabrinutost da sistematsko nipodaštavanje našeg stručnog znanja od strane državnih institucija i medija vodi u dalje ozbiljno ugrožavanje kulturne baštine Srbije, koja je dragoceno i neobnovljivo dobro od najvišeg opšteg značaja” (19. decembra 2019, „Lični stav”, „Danas”)
Peter Mraković, direktor Gradskog muzeja Sombor
Anđelka Putica, viši kustos arheolog
Viktorija Uzelac, kustos arheolog
Izvor: Gradski muzej Sombor
